Legging van Stolpersteine in Dortmund, Phoenix-West en Steinwache

Een dagje Dortmund brengt een gevarieerd programma. Bij de Hermannstrasse 152 in Dortmund-Hörde zijn we, Hugo Kuiper, Joke Warner en ik, een half uur te vroeg. Onze contactman Andreas Roshol komt een paar minuten later aanlopen. De familie Lewy verbindt Aalten en Dortmund. Op 13 februari jl. zijn er drie stenen voor vader, moeder en dochter gelegd voor het pand Hogestraat 55 I in Aalten, vanmorgen worden er drie stenen voor Albert Lewy, Friederike Lewy-ten Bosch en hun dochter Bertha Mathilde gelegd voor het pand waar ze tot in 1938 woonden toen ze naar Nederland zijn gevlucht. Vlak voor de stoep voor de korte trap naar de voordeur stopt een busje, een gemeentelijke stratenmaker en vijf leerling stratenmakers stappen uit. Vanuit de nieuwbouw op het gesaneerde terrein van een Stahlwerk, komen veertien leerlingen van de Weingartenschule onder leiding van Tania Heidbreider aanlopen. Heiko Hamer stapt van de fiets af, enkele andere belangstellenden komen er bij staan. Het is zeer zonnig, nog een beetje fris, maar aangenaam. Er is ook belangstelling van de schrijvende plaatselijke pers. De straatmaker haalt een paar stenen uit het trottoir en legt ze zodanig terug dat er drie Stolpersteine gelegd kunnen worden. Andreas Roshol houdt een korte toespraak. Met deze drie zijn er 240 Stolpersteine gelegd voor Joden, dat is iets meer dan 10% van de 2.000 Joden die in Dortmund woonden. Hij zegt enkele woorden over het leven van de familie Lewy die naar Aalten zijn gevlucht. Hij vraagt wie van de kinderen in Aalten zijn geweest. Vier handen gaan omhoog. Van de Bertha Mathilde (net zo oud als Anne Frank) hebben ze een portret geschilderd. Ze vertellen waarom ze haar een zwarte huidskleur hebben gegeven. Tania Geeft ook uitleg over wat de kinderen bedoelen. Hugo Kuiper spreekt enkele woorden. Dan worden de drie Stolpersteine gelegd. De straatmakers nemen daar de tijd voor, er worden foto’s gemaakt. Ik maak nog even een praatje met Felix Guth van de Ruhr Nachrichten. Wanneer de stenen liggen, legt elke leerling een bloem, Hugo, Joke en ik leggen een blauwe en een witte bloem. Dan is het tijd voor een kop koffie.
Onze gids Sebastian Seng begeleidt ons de rest van de dag. Hij is historicus en rondleider in de Steinwache. We zetten de auto op een andere plek en lopen door een gebied waar volop wordt gebouwd. Hier is in de afgelopen jaren een kunstmatig meer gemaakt. We lopen langs nieuwbouw aan het water. Grote appartementencomplexen in de duurdere prijsklasse zijn in aanbouw. Wonen aan het water is geliefd, op de begane grond zijn cafés met terrassen. Over een brug en door een roestige vierkante poort komen we op een eiland in het water. Daarop staat de enorme Thomas Birne, een vat in de vorm van een thee-ei waarin het gesmolten ijzer uit een hoogoven wordt opgevangen. Van hieruit hebben we een mooi uitzicht op het meer en de bebouwing eromheen. Hier stond tot tien jaar geleden Phoenix Oost, een grote staalfabriek. Het meer van 25 ha. groot is gevormd door afgraving en door de Emscher, een klein riviertje die van Oost naar West door het gebied stroomt. De Emscher was in de tijd van de kolenmijnen en de staalfabrieken zwaar vervuild maar is nu geheel gesaneerd, het water is zeer helder. Rondom het meer zijn woningen gebouwd, de kleur wit overheerst, en er is zelfs een kleine jachthaven aangelegd. Ik vind het een prachtige invulling van een gebied waar eens zware industrie stond. We lopen naar de Noordkant. Langs een wandelpromenade ligt een lang lint terrassen. En daar zitten mensen lekker in het zonnetje.
Ons doel is de Weingartenschule. Die lopen we binnen. In de hal is een expositie van teksten die kinderen geschreven hebben over het Nationaalsocialisme. We gaan naar de eerste etage. In de leeskamer zitten veertien leerlingen op ons te wachten. Hugo vraagt: ‘Uit welk land kom je?’ Er worden 12 landen genoemd. Praten met elkaar is geen probleem, ze spreken goed Duits. Waar het op aankomt is respect. Respect voor een andere nationaliteit, respect voor een andere huidskleur, respect voor een andere mening, respect voor een andere cultuur. Voor het maken van een groepsfoto komt een jonge vrouw de kamer binnen. We praten met Andreas, Tania en Sebastian over verschillende zaken. Later komt de Schulleiterin, Sabine Witte, erbij. De vele nationaliteiten in Dortmund zijn een voedingsbodem voor rechts extremisme in de stad. Bovendien zijn er vele sociale problemen. In de gemeenteraad met 94 leden is de partij ‘Die Rechte’ vertegenwoordigd met 1 zetel. Het is wel de partij die het dichtst komt bij het gedachtegoed van de Nazi’s. Ze demonstreren met fakkels bij asielzoekerscentra in de stad. Als de politie komt is niemand meer ter plekke. De school wil graag contact met een school in Aalten. Op 27 mei a.s komt er weer een groep leerlingen naar de Synagoge en het museum Markt 12 in Aalten. Een Imbiss staat klaar, kadetjes die door midden gesneden zijn met een plakje kaas of vleesbeleg erop. Heerlijk. Er staat nog een bezoek aan een expositie op het programma.
Sebastian Seng gaat met ons mee naar het centrum van de stad. Ten Noorden van het treinstation staat de vroegere Polizeiwache, een politiebureau. Al gauw na de ingebruikname in 1906 werd dit gebouw de ‘Steinwache’ genoemd. Het is opgetrokken uit grote grauwe granietblokken en keert zich als het ware tegen de arbeiderswijk met 30.000 inwoners ten Noorden van het centrum. In het begin van de 20e eeuw diende het als politiecentrale om socialisten en communisten in toom te houden. In 1926 is er een Polizeigefängnis aan gebouwd. De Geheime Staats Polizei, Gestapo, gebruikte het sinds de machtsovername van Hitler in 1933, als gevangenis voor politieke gevangenen. Het is nu de ‘Mahn- und Gedankstätte Steinwache’. 66.000 mensen zijn hier opgesloten geweest en veelal zwaar mishandeld door de Gestapo. Het was de ‘Hölle Westdeutschlands’ en een van de beruchtste folterplaatsen van het Nazi rijk. De expositie is in 1992 ingericht. Zowat in elke cel wordt een onderwerp behandeld. Er hangen foto’s en die worden uitvoerig, in het Duits, toegelicht. De documentatie is grondig en vermeldt elk detail. Wie iets wil weten over de behandeling van Duitsers met een andere mening dan de Nazi’s moet hier zijn. De gevangenis telt vier etages en een kelder met 49 ruimtes die in gebruik zijn voor de expositie. Ik lees over de Preuβenschlag. In 1932 zette de regering Von Papen het Pruisische kabinet af, een soort staatsgreep. Von Papen wilde de monarchie herstellen maar daar was Hitler niet voor. Die ging in 1933 verder op de weg die door Von Papen was ingeslagen. Behalve dat pakte Hitler ook zijn politieke tegenstanders op, in grote aantallen. Hier worden alle aspecten daarvan getoond. We kunnen als op ons gemak zien, we zijn de enige bezoekers. Sebastian vertelt dat er gesproken wordt over een nieuwe inrichting van de expositie in hopelijk een nieuw gebouw. Iemand van mijn leeftijd is dit soort exposities wel gewend, een jongere generatie wil graag wat beleven en daarop moet wat worden bedacht om iets te laten zien dat waard is om doorgegeven te worden aan een volgende generatie. Wanneer we vertrekken komen er twee meisjes binnen die Engels spreken.