In de Oude Helenakerk gaat vanmorgen voor ds. Jan van Pijkeren, emeritus predikant die in Lochem woont. Hij heeft zichzelf, op verzoek van het kerkelijk bureau, voorgesteld in ons kerkblad ‘Kerkvenster’. Hij is predikant geweest in Meliskerke-Biggekerke-Zoutelande, Hilversum, Breda, Doorn en Eindhoven. Als visitator, tijdens een buitengewone visitatie, heb ik, samen met medevisitator ds. Wytze Andela, hem gevraagd om externe voorzitter van een federatiekerkenraad te worden met de opdracht hervormd en gereformeerd te verenigen. Die hereniging heeft vorig jaar op 30 oktober plaatsgevonden. Voor mij is deze predikant geen onbekende. In deze dienst wordt het orgel bespeeld door Hans te Winkel en doet Arjen Timmers dienst als koster. Wim Westerveld heet de kerkgangers welkom, de collecte in de dienst is voor het binnenlands diaconaat en bij de uitgang voor de kerk.
Aan het begin van de dienst worden de verzen 1 en 2 van Psalm 98 gezongen. Bemoediging en groet volgen waarna de dominee het gebed om de nood van de wereld uitspreekt, beantwoord door het zingen van de verzen 1,6,7 en 8 van lied 463. Als gloria wordt lied 305 gezongen. De dominee vraagt of er kinderen in de kerk zijn. Die zijn er niet. Hij had het met hen op deze dag, 11 nov., over Sint Maarten willen hebben. Kent u die gewoonte niet? Kinderen gaan op deze dag met lampions langs de deur en zingen een liedje. Straks zingen we een lied over Sint Maarten. Is er iemand in de kerk die Maarten heet, of Maartje? Niemand meldt zich. De sterfdag van een heilige is zijn geboortedag, geboren tot het eeuwige leven. Naar Sint Maarten zijn vele kerken genoemd. En ook mensen, de bekendste is Maarten Luther. Sint Maarten was van huis uit beroepsmilitair. Hij leefde in de vierde eeuw. Op een dag ontmoet hij een bedelaar. Hij geeft zijn halve jas weg aan die bedelaar. Meer kon niet, de andere helft was van het leger. Het verhaal gaat dat die bedelaar Jezus bleek te zijn. Die zei: ‘Ik ben naakt geweest en jullie hebben mij gekleed’. Sint Martinus is later bisschop van Tours geworden. Over hem staat in het liedboek een prachtig lied. Lied 744, de organist speelt het voor. Na het zingen ervan zegt de dominee dat de organist zei dat we dat nog nooit gezongen hebben. Maar u hebt het heel goed gezongen. Na het gebed van de zondag volgen de lezingen volgens het oecumenisch leesrooster. Dee eerste is uit Leviticus 19:1-2 en 9-18, gevolgd door het zingen van lied 320. De tweede lezing is uit Marcus 12:28-34 waarna lied 339a als acclamatie wordt gezongen.
De dominee begint zijn verkondiging met te zeggen dat we willen luisteren naar de Evangelielezing in het licht van dit bijzonder weekend en deze bijzondere zondag. Afgelopen woensdag was het de dag van de heilige Willibrord. Die is op 7 nov. 739 in Echternach overleden. De sterfdag van een heilige is zijn geboortedag. Hij is de apostel van de Friezen. Misschien zegt u: ‘We kennen geen heiligen. Is dat niet rooms?’ Nee, denk aan Paulus. ‘Van Paulus en Timoteüs, dienaren van Christus Jezus. Aan alle heiligen in Filippi die één zijn in Christus Jezus, en aan hun opzieners en dienaren’. Paulus begint bij de gemeente, daarna volgt de kerkenraad. Wij doen het andersom, schrijven een brief aan de scriba. Paulus kijkt eerst naar de gemeente als het lichaam van Christus. Dan zou je ook kunnen zeggen: ‘Aan alle heiligen in Aalten’. Want de brieven van Paulus staan in de Heilige Schrift en die geldt voor ons allemaal.
Willibrord is een gezamenlijke heilige. Want het christendom is ouder dan de Reformatie van 1517. In 670 kwam Willibrord de Lage Landen binnen als missionaris. Hij wilde aan de heidense Friezen het Evangelie brengen. Je zou kunnen zeggen dat we aan Willibrord te danken hebben dat we christenen zijn. Ook in de Achterhoek. Er zijn hier Willibrordkerken en er is een Willebrordabdij in Doetinchem (en een Willebrordstraat in Aalten). Er is geen Willibrordusput in de Achterhoek. Die zijn er wel op vele plaatsen elders in ons land. In de verhalen over Willibrord spelen waterbronnen en -putten een grote rol. In die tijd hielden de Friezen en Germanen een natuurverering op na met heilige bomen en heilige stenen. De boodschap van Willibrord is een andere. Christus is de enige en de eeuwige bron. De Willibrordputten willen ons zeggen dat Christus de bron is die ons het levend water aanreikt. Jezus is de weg en wijst ons de weg naar God en onze naaste. Dat wordt heel duidelijk in het gesprek van Jezus met de Schriftgeleerden. Hoe vaak is dat niet fout gegaan?
Vandaag is het honderd jaar geleden dat er een eind kwam aan de Eerste Wereldoorlog. Een oorlog waaraan de Duitse keizer Wilhelm II een groot aandeel had (zie noot). Toen de dominee predikant in Doorn was woonde hij tegenover Huis Doorn. Daar heeft de keizer 21 jaar gewoond. Hij kreeg wel een permanente verblijfsvergunning, dankzij koningin Wilhelmina. In Huis Doorn was een kapel waarin de keizer weleens voorging. De dominee heeft dat nooit zo goed kunnen begrijpen. ”Luister, Israël! De Heer, onze God, is de enige Heer; heb de Heer, uw God, lief met heel uw hart en met heel uw ziel en met heel uw verstand en met heel uw kracht. Het op een na belangrijkste is dit: Heb uw naaste lief als uzelf.” De dominee heeft meer dan eens gedacht ‘Wat zou de keizer dan gelezen hebben uit de Bijbel?’ De woorden van Jezus staan wel erg haaks als je mee verantwoordelijk bent voor die afschuwelijke oorlog. Intussen blijft de vraag wat God liefhebben betekent voor onszelf en heb je naaste lief als jezelf. We belijden het gemakkelijker dan dat we het in onze daden doen.
Dit is een weekend vol herdenken. Gisteren was het 400 jaar geleden dat de Synode van Dordt begon. Die heeft ons veel goeds gebracht. Ze nam het besluit om de Bijbel te vertalen in het Nederlands, de Statenvertaling. De Synode heeft de nadruk gelegd op de genade, het beste overkomt ons. Tegelijk moet gezegd dat de Dordtse leerregels niet meer ons hedendaags geloof verwoorden. Bovendien had deze Synode een prijs. Raadspensionaris Oldenbarnevelt werd onthoofd. Maurits koos de ene kant, Oldenbarnevelt de andere. Ook was de eerste protestantse kerkscheiding een feit. Weer horen we die woorden van Jezus: “Luister, Israël! De Heer, onze God, is de enige Heer; heb de Heer, uw God, lief met heel uw hart en met heel uw ziel en met heel uw verstand en met heel uw kracht. Het op een na belangrijkste is dit: Heb uw naaste lief als uzelf.” Er zijn geen geboden van de 613 die de Joden er op nahouden die zo belangrijk zijn dan deze.
Van de Joden kunnen we leren dat het gaat om het doen van geboden. Om het gaan van een weg zoals God die bedoeld heeft. Bij Joden zit een kokertje aan de deurpost. Een mesoeza. Daarin een stukje perkament waarop met onuitwisbare inkt de woorden van Jezus waarmee Hij Deuteronomium 6 citeert. ‘Luister, Israël: De Heer, onze God, de Heer is de Enige’. Joodse kinderen leren die woorden uit het hoofd. Elke keer wanneer Joden de deurpost passeren raken ze de mesoeza even aan (noot 2). De Joodse gelovige begint niet bij zichzelf. Hij begint bij God omdat alles bij God begint. God en wij, wij hebben iets met elkaar en daarom hebben we in Gods naam iets met onze naaste.
Tenslotte nog een verhaal over Willibrord. Wie in zijn laatste dagen te gast bij hem mocht zijn in het klosster in Echternach, voor die gast raakte de kruik met wijn nooit leeg. Onuitputtelijk net als in Kana in Galilea. Moge het ook zo zijn met ons geloof in de Eeuwige en met onze liefde tot de naaste.
Na het amen van de preek wordt lied 743 gezongen, is er een afkondiging van overlijden van een gemeentelid en worden de dank- en voorbeden uitgesproken gevold door stil gebed en het Onze Vader. De dominee kondigt de collecte aan en licht de keuze van lied 982 toe. Het kerkelijk bureau vroeg hem wat over zichzelf te vertellen en wat zijn lievelingslied is. Dat is het lied ‘In de bloembol is de krokus’. Het slaat op heiligen maar ook op onszelf. Het is een lied dat gaat over de Schepping en over de Herschepping. De dichteres heeft het lied geschreven naar aanleiding van het gedicht van T.S. Eliot: ‘In het begin is het einde, in het einde het begin’. Het lied gaat over het geheim van de Schepping en deze zondag is de eerste van drie eeuwigheidszondagen, de laatste drie van het kerkelijk jaar. Na de collecte wordt dit lied gezongen waarna de dominee de zegen uitspreekt.
Noot 1: In het boek ‘Slaapwandelaars’ van Christopher Clark wijst de schrijver vooral Oostenrijk aan als veroorzaker van WO I. Door de alliantie met Duitsland werd dit land in de Grote Oorlog betrokken. De Duitse keizer spande zich, toen oorlog onafwendbaar leek, in om de oorlog te voorkomen. Noot 2. Op 9 nov. jl. was het 80 jaar geleden dat in Duitsland de ‘Kristallnacht’ plaatsvond. Vernieling van Synagogen en Joodse eigendommen. In Amerika wordt in enkele kringen het geschrift ‘De Protocollen van de wijzen van Sion’ weer als waarheid aangenomen. Het leidde aan de eind van de 19e eeuw tot de pogroms tegen de Joden in het tsaristische Rusland, in Frankrijk tot de Dreyfusaffaire en elders tot antisemitisme.